^{Nostaljik Hukuk Dizisi - 23}Culpa In Contrahendo Üstüne

(Sayın Yazarın, doktor unvanı ile yazdığı ve 1982 yılında basılmış olan Prof. Dr. Ümit Yaşar Doğanay'ın Anısına Armağan kitabındaki makalesinin ayrı basımıdır)

İnceleme konumuzu oluşturan sözleşme görüşmelerinden doğan sorumluluk ya da Jhering’in[1] adlandırmasıyla öğretide yaygınlaşan “Culpa in Contrahendo” kurumunu ele alıp incelemeden önce bir bakıma somut uğraşı alanımızı aşan genel borç doğurucu etkenler olarak sözleşme ve haksız eylemden doğan sorumluluk türlerinin açığa kavuşturulmasının gerekli olduğu kanısındayım. Gerçekten, Jhering’in etkisi ile ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısından bugüne değin çeşitli hukuk sistemlerinde gözlenen nitelik tartışmalarının Culpa in Contrahendoyu hukuksal kalıp olarak sözleşme veya haksız eylem biçiminde ele aldığı göz önünde tutulursa, bu iki sorumluluk kaynaklarına kısa da olsa değinmenin yararı bir kez daha belirir.

Sözleşme ve haksız eylem (Obligationes Ex Contractu ve Ex Delicto) şeklindeki ikili ayrım kökeni gereği Roma Hukukuna dayanır[2]. Bununla birlikte daha bu hukuk sisteminde dahi, sözleşme ve haksız eylemin dışında diğer çeşitli nedenlerin (Variae Causarum Figurae) varlığı kabul edilmiştir. Bunların bir kısmı yakınlık durumlarına göre örneğin vekilliksiz iş görmede olduğu gibi sözleşmelere, bazıları da örneğin kusursuz sorumluluk türlerinde olduğu gibi haksız eylemlere benzetilip, bunlara ilişkin hükümlere bağlı kılınmışlardır[3].

Öğretide yetersiz bulunarak tartışmalara yol açmış ikili ayrım yerine, özellikle inceleyeceğimiz somut konuda olduğu gibi gerçek anlamda haksız bir eylem veya hiçbir şekilde sözleşme niteliği taşımayan bazı olgular karşısında sorumluluk kaynaklarını, geniş anlamda hukuksal işlemlere ve bu niteliği taşımayanları ise yasal borç ilişkileri (die gesetzlichen Schuldverhältnisse) şeklinde bir diğer ikili ayrıma bağlı kılmak yolu oldukça sık izlenmektedir[4]. Bununla birlikte irade özgürlüğünün özellikle doğal hukuk öğretisinin liberal etkisi ile[5] egemen olduğu hukuksal işlemler (özellikle sözleşmeler) alanında yasanın düzenleyici, gereğinde mülkiyet kurumunda olduğu gibi sınırlayıcı etkisi göz önünde tutulursa ayrımın son bir analizle monist bir nitelik taşıdığını iddia etmek olanağı da doğabilecektir. Bu nedenle özellikle culpa in contrahendo ile yakın ilgiyi ve didaktik etkenleri göz önünde tutarak haklı eleştirilere katılmakla birlikte, sözleşme, haksız eylem ayrımına yalnızca başlıklarıyla değinmek yerinde olacaktır.